Wpływ kultury Indii i Chin na tempo rozwoju gospodarczego

Bożena Wujec, Arkadiusz Stajszczak, I Ogólnopolska Konferencja Doktorantów i Młodych Naukowców “Współczesna gospodarka – wyzwania, dylematy, perspektywy rozwoju” AE w Katowicach, Katowice październik 2010

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie relacji pomiędzy kulturą a gospodarką w dwóch krajach Azji, które odgrywają obecnie kluczową rolę w go-spodarce światowej. Jakie zasoby wynikające z kultury Indii i Chin pozwalają tym państwom zwiększać swój udział w gospodarce światowej? Co spowodowało, że uśpione dotąd gospodarki, przebudziły się na przełomie wieków?

Odpowiedzi można szukać w takich czynnikach jak potencjał ludzki, organizacyjny i finansowych, wielkość rynku wewnętrznego, przemiany polityczne. Jednakże przyczynami tak szybkiego rozwoju nie mogą być jedynie procesy globalizacyjne, gdyż są to warunki dostępne wszystkim graczom rynkowym. Czy to możliwe, aby na tak szybki rozwój miały wpływ także systemy filozoficzne obecne w tych krajach od tysięcy lat, a które teraz, w pewnych specyficznych warunkach, zaowocowały geometrycznym tempem wzrostu?

W artykule będą weryfikowane dwie hipotezy. Po pierwsze, wydaje się, że istnieją pewne specyficzne aspekty kultury Indii i Chin, które wpływają na szybki rozwój tych gałęzi gospodarek, które są współcześnie bardzo dochodowe, np. innowacyjności, informatyka, media, ludzki potencjał umysłowy. Po drugie, w Chinach i Indiach istnieje kulturowe przyzwolenie na rozwój przedsiębiorstw przy jednoczesnej odłożonej w czasie konsumpcji obywateli, co nie jest już możliwe w krajach wysokorozwiniętych.

1. Wpływ kultury na zarządzanie

Wielcy guru zarządzania tacy jak F. W. Taylor, H. Fayol, P. Drucker, T. Peters twierdzą, że istnieje jeden najlepszy (zachodni) model zarządzania¹. Stąd też popularność anglojęzycznych podręczników zarządzania dostarczających uniwersalnych rozwiązań i wpisujących się w tezę, że globalizacja gospodarki doprowadzi do wykształcenia wspólnej dla całego świata kultury. Jest to pogląd odmienny od przedstawionego w niniejszym artykule, że uwarunkowania kulturowe pełnią kluczową rolę w stylu prowadzenie działań gospodarczych.

O wpływie norm kulturowych na zarządzanie dyskutowało wielu badaczy². W szczególności ostatnie pięć lat zaowocowało zwiększoną ilością publikacji na temat zjawisk kulturowych. Punktami odniesienia są wysokorozwinięte kraje Europy, Stany Zjednoczone i Japonia³. Coraz więcej badań dotyczy też Chin, niewiele zaś – Indii. Stąd też zainteresowanie autorów Chinami – ze względu na tempo zachodzących przemian oraz Indiami – jako gospodarce, która zasługuje na pogłębione badania.

Procesy globalizacyjne, mobilna komunikacja, transport i dostęp do informacji sprzyja kontaktom nawet z odległymi partnerami biznesowymi⁴. Rosnące znaczenie Chin i Indii w światowym handlu⁵ sprawia, że globalne firmy muszą poruszać w innym kulturowo świecie, co pociąga za sobą konieczność zrozumienie mechanizmów jakie kierują ludźmi, przedsiębiorstwami i całymi społeczeństwami⁶.

2. Kultura i jej wymiary

Termin kultura został po raz pierwszy opisany w 1871 r. przez F.W. Taylora⁷. Liczne definicje kultur odnoszą się do człowieka i jego umiejscowienia wśród innych ludzi. Jedna z nich opisuje kulturę jako sposób, w jaki grupa ludzi rozwiązuje problemy i dylematy⁸. Inna, G. Hofstede, wyjaśnia, że określa ona specyficzne dla grupy zaprogramowanie umysłu⁹.

Przejawy kultury można dostrzec w zachowaniach człowieka, w jego nor-mach i wartościach, według których żyje. Najciekawsze jest dotarcie do założeń podstawowych, głęboko ukrytych. Do tego, co nadaje sens jego działaniom i stanowi ich cel.

W badaniach dotyczących kultury można mówić o kulturze narodu, przedsiębiorstwa, zawodu. Skoro różnice kulturowe występują nawet między niezbyt odległymi od siebie grupami, to o ile większe muszą być pomiędzy społecznościami USA, UE, Chin, czy Indii.

System związany ze sposobem rozwiązywania problemów przez ludzi w różnych kulturach można podzielić na konkretne wymiary. Badacze, tacy jak G. Hofstede, F. Trompenaars, T. Parson¹⁰, P. Rosinski¹¹ od wielu lat zajmują się ich klasyfikacją. Sprowadzają się one do określenia stosunku grup do ludzi, czasu i otoczenia. Taka próba porównywania kultur jest niezwykle cenna dla lepszego ich zrozumienia. Ponieważ z punktu widzenia zarządzania interesuje nas które z tych różnic przyśpieszają wzrost gospodarczy, poniżej zostanie krótko zaprezentowana historia i kultura Chin i Indii.

3. Kulturowe uwarunkowania gospodarki Chin

Chiny są najstarszą istniejącą cywilizacją świata. Ponad pięć tysięcy lat historii sprawia, że Chińczycy określają je jako Państwo Środka. Większość przełomowych wynalazków, takich jak papier, druk, proch, system dziesiętny, jedwab i lekarstwa, wynaleziono właśnie w Chinach.

Kontakty handlowe między mieszkańcami Chin i Europy sięgają początków Jedwabnego Szlaku. Historia Chin pełna jest dramatycznych walk kolejnych dynastii o władzę. Ustrój feudalny, który ukształtował się na początku naszej ery za panowania dynastii Han, przetrwał do 1911 roku, kiedy to po okresie narastających wpływów kolonialnych, nastąpiło obalenie ostatniego cesarza i proklamowaniu Republiki Chińskiej. Wieloletnie walki bratobójcze zakończyły się w 1949 roku powstaniem Chińskiej Republiki Ludowej pod wodzą Mao Zedonga [Tse-Tunga]. Zapoczątkowana przez Mao komunistyczna rewolucja kulturalna zakończyła się wraz z jego śmiercią i choć droga chińskiego rozwoju uległa radykalnej zmianie, nigdy nie doszło do potępienia Mao. Jest on ważnym symbolem ideowym, zjednoczył kraj po paśmie wojen domowych i nie dopuścił do uzależnienia Chin od Związku Radzieckiego. Transformację gospodarczą rozpoczęło w 1978 roku przy-wrócenie gospodarki rodzinnej w rolnictwie, odrodzenie sektora prywatnego, utworzenie specjalnych stref ekonomicznych oraz zezwolenie na inwestycje zagraniczne. Reformom wewnętrznym towarzyszyło otwarcie Chin w polityce zagranicznej.

W budowaniu systemu gospodarczego Chiny tworzą własny ewolucyjny model. Krok po kroku budują koncepcję wielkiej strategii, jako, że celem Chin jest od czasów starożytnych podporządkowanie sobie świata. Chińczyków cechuje poczucie wyższości kulturowej. Punktem honoru jest dla władz ponowne włączenie do Chin wszystkich utraconych terytoriów, min. Hong Kongu i Tajwanu.

Przez wieki, zachowania ludzi, organizacji i państwa chińskiego były kształtowane przez system Konfucjusza i Lao Tzy. Te dwa uzupełniające się systemy stworzyły spójny system norm dla całego społeczeństwa (konfucjanizm) i człowieka (taoizm). W obu najważniejsza jest harmonia: w pierwszym przypadku jest to ład społeczny, w drugim -rytmy przyrody.

Jak przekłada się to na wzrost gospodarki? Badania wskazują, że konsumpcja rośnie w Chinach wolniej niż PKB, przy czym wydajność pracy rośnie szybciej niż zarobki. Umożliwia to firmom przeznaczanie nadwyżek kapitałowych na inwestycje, czemu sprzyja wciąż jeszcze represyjny charakter państwa, ograniczenie praw człowieka (w zachodnim znaczeniu) oraz różnice w zamożności między mieszkańcami wsi i miast. Ponadto, wieki dominacji systemu konfucjonistycznego w połączeniu z wieloletnią izolacją Chin dały trwałą strukturę mentalną będącą podstawą zachowań Chińczyków w gospodarce. Tradycja, walory moralne, mądrość, rzetelność i wzajemny szacunek rządzących i rządzonych sprzyja zachowaniu dyscypliny społecznej i wspiera rozwój gospodarki. I choć nauki Konfucjusza były zakazane w czasach Mao, to okres ten był zbyt krótki, aby dostosować sposób myślenia do poziomu chińskich chłopów¹². Wartości i normy kulturowe narodu przetrwały rewolucję kulturalną i stanowią obecnie podstawę zaufania społecznego mieszkańców Chin i chińskiej diaspory.

Trzydzieści lat nieprzerwanego wzrostu gospodarczego Chin budzi podziw ekonomistów na całym świecie. Średnie tempo wzrostu PKB 10% budzi respekt i każe szukać przyczyn tak dużej dynamiki wzrostu, drugiej co do wielkości gospodarki świata.

Kapitalizm chiński jest hybrydą kapitalizmu azjatyckiego i totalitarnego systemu władzy. Był on prototypem transformacji państw komunistycznych, kiedy to od roku 1978, od słów Deng Xiao Penga „Nieważne czy kot jest biały czy czarny, byleby łapał myszy” bogacenie stało się ponownie w Chinach powodem do chwały¹³.

Chiny są zaprzeczeniem opinii, że demokracja jest konieczna do dynamicznego rozwoju gospodarczego. Brak respektowania praw człowieka i swobód obywatelskich nie przeszkadza rozwojowi przedsiębiorczości. Jak to jest możliwe? W Chinach istnieją dwie grupy firm: duże koncerny i małe firmy rodzinne. W obu z nich pracownicy gotowi są pracować za bardzo niskie wynagrodzenie. W przypadku wielkich koncernów jest to nadzieja na lepsze jutro, w wypadku małych firm – konieczność ekonomiczna. Konsumpcja jest ograniczona i odkładana na później. Gospodarka koncentruje się na eksporcie, który jest wspierany między innymi zwrotem podatku VAT. Od wszystkich inwestorów zagranicznych oczekuje się nowych technologii i inwestycji bezpośrednich najlepiej z udziałem kapitału miejscowego. U rządzących widać wszystkie cechy chińskiej kultury: pragmatyzm, efektywność, dążenie do mistrzostwa, myślenie w kategoriach systemu, przywiązanie do tradycji i wysoką hierarchiczność¹⁴. Chiński kapitalizm nakierowany jest na osobisty sukces oraz postęp, który staje się celem samym w sobie. Jemu podporządkowane są cele jednostki i zbiorowości oraz firm¹⁵.

4. Kulturowe uwarunkowania gospodarki Indii

Indie, podobnie jak Chiny, należą do najstarszych cywilizacji świata. Od-kryte przez Vasco da Gama w 1498 roku stały się kolonią z głównie brytyjskimi wpływami. Polityka Imperium opierała się na utrzymywaniu lojalności lokalnych władców i unikaniu ingerencji w sprawy religijne. Wykształcona według europejskich wzorów miejscowa inteligencja stopniowo zyskiwała coraz większą świadomość narodową, co przejawiało się zarówno w powstaniach jak i zmianach legislacyjnych. Dążenia niepodległościowe stały się znane na całym świecie dzięki osobie Gandhiego, zwanego Mahatma – wielka dusza, który propagował bierny opór przeciwko kolonialistom , w myśl starożytnej zasady ahimsy – niestosowania przemocy. Gandhi budził świadomość narodową i społeczną Hindusów organizując pokojowe akcje przeciwko polityce brytyjskiej. Filozofia Gandhiego wywodząca się ze starożytnych wedyjskich zasad etycznych była niezwykle nowoczesna: przeciw-działał biedzie, wspierał przedsiębiorczość, bronił praw kobiet oraz najniższych kast przed dyskryminacją. Ruch Gadhiego doprowadził ostatecznie do odzyskania niepodległości w 1947 roku.

Uchwalona w 1949 roku konstytucja a następnie rządy premiera Nehru doprowadziły do powstania w Indiach mieszanej gospodarki, z ustrojem socjalistyczno-kapitalistycznym, to jest, z gospodarką centralnie planowaną, lecz gwarantującą obywatelom pełnię wolności. Rola jaką przy boku ZSSR odgrywały Indie w polityce międzynarodowej znacząco ograniczała rozwój gospodarczy. Toteż kolejni premierzy stopniowo zmieniali orientację polityczną kraju. Indira i Rajiv Gandhi oraz Narasimh Rao przekształcili Indie w gospodarkę wolnorynkową. Dokonano zmian regulacji prawnych, ograniczono biurokrację i korupcję.

Kultura Indii charakteryzuje się wielką różnorodnością. Wpływa na to zróżnicowanie kulturowe mieszkańców, których liczba przekracza miliard dwieście tysięcy. Używa się ponad 415 języków (21 języków konstytucyjnych) i duża część ludności jest wielojęzyczna. Język angielski jest jedynie językiem pomocniczym, który, pomimo niechlubnej przeszłości przyczynił się do integracji kraju i jego rozwoju gospodarczego.

Kultura Indii jest ściśle powiązana z religią hinduistyczną i wiedzą wedyjską, skąd pochodzą wciąż obowiązujące zasady etyczne, np. współistnienie wielu przeciwstawnych zasad, takich jak ogromne bogactwo i skrajna bieda, obecność demokracji przy jednocześnie wciąż żywym systemie kastowym. W Indiach, wciąż ceni się takie tradycyjne cnoty jak łagodność, niechęć do krytykowania, determinacja, wolność od zazdrości i pragnienia honorów. Stąd w relacjach biznesowych wiodącą rolę pełnią kontakty osobiste, niewytykanie innym błędów i luk w kompetencjach, nieodmawianie wprost, pogoda ducha. Żywą tradycją jest w Indiach cenienie mądrości, co daje niezwykły rozwój kapitału intelektualnego.

Tradycyjna jest także koncepcja kreatywności – jugaad – przejawiająca się w improwizacji, rozwijaniu alternatyw, rozwiązywaniu problemów przy braku zasobów (oczywiście kosztem jakości¹⁶). Uważa się, że to właśnie ta zasada stoi za innowacyjnością hinduskich informatyków. Brak presji czasu oraz wysoka tolerancja na błędy (wynikająca z koncepcji reinkarnacji ) stanowią niezwykłą pożywkę do rozwoju sektora IT. Wyzwaniem jest kwestia wysokiej jakości, jakiej oczekują zachodni klienci oraz oszczędzanie, stąd promuje się obecnie etykę Gandhiego: Ziemia ma tyle zasobów aby zaspokoić ludzkie potrzeby, nie chciwość¹⁷.

Indie posiadają największy na świecie przemysł filmowy. W tradycji hinduskiej istnieje ok. 14 tysięcy bóstw, których życie jest barwnie opisywane przez takie poematy, jak Ramajana czy Mahabharata. Nie wszyscy potrafią czytać, więc opowieści przekazuje się ustnie, w pieśniach, inscenizacjach, wielkich formach tańca i teatru. Stąd przemysł filmowy w Indiach miał „gotowe scenariusze”.

Współczesna gospodarka Indii charakteryzuje się szybkim tempem wzrostu, od 1991 roku, kiedy to systematyczne reformy gospodarcze uwolniły handel i przemysł. Zniesiono obowiązek licencji, zlikwidowano monopol państwowych przedsiębiorstw, zmniejszono taryfy celne. Zredukowanie limitów na inwestycje zagraniczne zaowocowało ich znacznym napływem. Siłą napędową Indii są innowacyjne przedsiębiorstwa rodzinne, które wykorzystały boom gospodarczy. W Indiach prywatni przedsiębiorcy wytwarzają 57% PKB (w Chinach to tylko 36%). Eksport indyjski zdominowało ICE¹⁸ oraz wysokie technologie i innowacyjna programistyka. Prężnie rozwijają się centra outsourcingowe z wykształconą kadrą. Indie od początku postawiły na rozwój poprzez edukację. Ponad 3,7% indyjskiego PKB przeznaczane jest na wspieranie badań i nauki (więcej niż w USA i Japonii). Pod względem potencjału intelektualnego, Indie są drugim co do wielkości krajem na świecie. Szkoły wyższe opuszcza 2,5 mln absolwentów rocznie, w tym 300 tys. inżynierów i 150 tys. informatyków¹⁹.

Pomimo często głoszonych opinii o konkurowaniu Chin i Indii, obydwa państwa aktywnie wykorzystują swoje instytucje, wartości i politykę dla wspierania rozwoju a ich gospodarki są dla siebie komplementarne²⁰. Choć politycznie realizują różne, czasem sprzeczne interesy (Chiny wspierają Pakistan a Indie pomagają Tybetańczykom), to widać zbliżenie obu tych państw na każdym odcinku. Obroty handlowe podwajają się praktycznie co dwa lata osiągając wartość setek miliardów dolarów²¹. Komplementarność gospodarek polega na tym, że Chiny oferują infrastrukturę i moce produkcyjne a Indie dostarczają technologie i wykształcone angielskojęzyczne kadry. Bardzo często w gałęziach takich jak przemysł chemiczny, farmaceutyczny, informatyczny czy maszynowy spotyka się wspólną koprodukcję²².

Podsumowując, poniższa tabela prezentuje specyficzne aspekty sprzyjające wzrostowi gospodarczemu obydwu krajów w porównaniu z krajami wysokorozwiniętymi (z wyłączeniem Japonii).

Tabela. 1. Aspekty kulturowe a rozwój gospodarczy

Źródło: Opracowanie własne.

Podsumowanie

Artykuł miał na celu przedstawienie relacji pomiędzy kulturą a gospodarką Indii i Chin. Autorzy zaprezentowali pogląd, że istnieją pewne specyficzne aspekty kultury ChIndii , które wpływają na szybki rozwój bardzo dochodowych gałęzi gospodarek oraz, że w krajach tych istnieje przyzwolenie na rozwój przedsiębiorstw kosztem bogacenia się obywateli. Czynniki te głównie, obok innych aspektów kulturowych w znacznym stopniu wpływają na styl rozwoju gospodarki ChIndii.

Bibliografia

• Bartosik-Purgat M.: Otoczenie kulturowe w biznesie międzynarodowym. PWN, Warszawa 2010.
• Bjerke B.: Kultura a style przywództwa. OE, Kraków 2004.
• Boski P.: Kulturowe ramy zachowań społecznych. PWN-SWPS, Warszawa 2009.
• Hampden-Turner C., Trompenaars A.: Siedem kultur kapitalizmu. OE, Kraków 2003.
• Javidan M.: Kultury, w których się myśli o przyszłości. „Harvard Business Review Polska”, nr 56, październik 2007.
• Khanna T.: Chiny plus Indie. Potęga połączonych żywiołów. „Harvard Business Review Polska”, nr 62 (IV) 2008.
• Kieżun W.: Kapitalizm chiński. „MBA” 2008, nr 5(94). s.3-22. Kolka M.A,
• Tuszyński H.S,: Indie – przyszły gigant gospodarki światowej, http://globaleconomy.pl/content/view/1844/27/, [data dostępu: 26.08.2010].
• Prahalad C.K., Mashelkar R.A.: Innovation’s Holy Grail. “Harvard Business Review” 2010, Nr 7-8, s. 132-141.
• Prahalad C.K. w rozmowie z W. Jankowskim.: Kraje rozwijające się jako źródło innowacji i nowych modeli biznesowych. „Harvard Business Review Polska”. 2006. nr 40.
• Tokarczyk R.: Współczesne doktryny polityczne. Wolters Kluwers, Warszawa 2008.
• Trompenaars F., Hampden-Turner C.: Siedem wymiarów kultury. OE, Kraków 2002.
• Wujec B.: Multicultural coaching, [w:] red. Czarkowska L.D.: Coaching as a method of developing human potential, WAP, Warszawa 2010.

Przypisy

1. Por: Trompenaars F., Hampden-Turner C.: Siedem wymiarów kultury. OE, Kraków 2002.s. 28.
2. Między innymi: Hampden-Turner C., Trompenaars, Boski P., Javidan M. i inni.
3. Hampden-Turner C., Trompenaars A., Siedem kultur kapitalizmu…, op. cit., s. 29.
4. Khanna T.: Chiny plus Indie. Potęga połączonych żywiołów. „Harvard Business Review Polska” nr 62 (IV) 2008.
5. Ibid.
6. Trompenaars F., Hampden-Turner C.: Siedem wymiarów kultury, op. cit., s.13.
7. Bartosik-Purgat M.: Otoczenie kulturowe w biznesie międzynarodowym. PWE, Warszawa 2010, s.14.
8. Trompenaars F., Hampden-Turner C.: Siedem wymiarów kultury, op. cit., s.19.
9. Bartosik-Purgat M.: Otoczenie kulturowe…, op. cit. s.16.
10. Trompenaars F., Hampden-Turner C.: Siedem wymiarów kultury…, op. cit. s. 22.
11. Wujec B.: Multicultural coaching, [w:] red. Czarkowska L.D.: Coaching as a method of developing human potential, WAP, Warszawa 2010, s. 170.
12. Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne. Wolters Kluwer, Warszawa 2008. s.231.
13. Kieżun W. Kapitalizm chiński. „MBA” 2008, nr 5(94). s.3-22.
14. Bjerke B. Kultura a style przywództwa. OE, Kraków 2004. s.147-187.
15. Kieżun W. …op.cit., s.3-22.
16. Prahalad C.K., Mashelkar R.A., Innovation’s Holy Grail. “Harvard Business Review”. Nr 7-8 2010, s. 134.
17. Ibid.
18. Information, Communications, Entertainment and media – informacja, komunikacja, rozrywka i media – określenie głównego sektora gospodarki Indii.
19. Kolka M.A, Tuszyński H.S,: Indie – przyszły gigant gospodarki światowej www.globaleconomy.pl/content/view/1844/27/, [data dostępu: 26.08.2010].
20. Khanna T., Chiny plus Indie. Potęga połączonych żywiołów. „Harvard Business Review Polska”, 2008. nr 62 (IV).
21. Ibid.
22. Prahalad C.K. w rozmowie z W. Jankowskim. Kraje rozwijające się jako źródło innowacji i nowych modeli biznesowych. „Harward Business Review Polska”. 2006. nr 40.
23. ChIndie – nazwa powstała dla określenia wspólnej strategii międzynarodowej obu krajów.